Prawo i Sprawiedliwość

Aerolit

[link widoczny dla zalogowanych]

Dziś mija 217. rocznica uchwalenia Konstytucji 3 Maja.

Została ona przyjęta 3 maja 1791 r. przez Sejm Wielki. Była pierwszą w Europie, a drugą (po amerykańskiej) na świecie ustawą regulującą organizację władz państwowych, prawa i obowiązki obywateli. Zabezpieczała możliwość rozwoju gospodarczego i politycznego kraju.

Zatytułowana „Ustawą Rządową” określała podstawy ustroju I Rzeczypospolitej. Uchwalenie jej było efektem kompromisu między postępowym stronnictwem patriotycznym a stronnictwem królewskim zawartego w imię dążeń do uzdrowienia państwa polskiego po I rozbiorze (1772 r.).

Konstytucja utrzymała w Polsce ustrój stanowy. Zmniejszeniu uległ jednak wpływ magnaterii na wybór króla, Senat poprzez wykluczenie z sejmików tzw. szlachty gołoty (nieposiadającej majątków ziemskich) najbardziej podatnej na przekupstwo. W prawie wyborczym feudalny cenzus urodzenia szlacheckiego zastąpiono burżuazyjnym cenzusem posiadania. Mieszczanom zagwarantowano prawo nabywania dóbr i uzyskiwania szlachectwa.

Konstytucja utrzymywała poddaństwo chłopów. Pozbawiała jednak szlachtę prawa najwyższej zwierzchności wobec poddanych, przyjmując ich „pod opiekę prawa i rządu krajowego”. Indywidualne umowy chłopów z dziedzicami o zamianę pańszczyzny na czynsz nie mogły już być samodzielnie unieważniane przez szlachtę.

Postanowienia konstytucji centralizowały państwo, znosząc odrębność między Koroną i Litwą, wprowadzając jednolity rząd, skarb i wojsko. Za religię panującą uznano katolicyzm, przy całkowitej tolerancji dla innych uznawanych przez państwo wyznań.

Konstytucja wprowadziła trójpodział władzy: władzę ustawodawczą miał sprawować dwuizbowy parlament, składający się z sejmu - 204 posłów spośród szlachty-posesjonatów i 24 plenipotentów miast - oraz senatu (złożonego z biskupów, wojewodów, kasztelanów i ministrów pod prezydencją króla), którego rolę znacznie zmniejszono.

Zniesiono instrukcje poselskie, konfederacje i liberum veto, decyzje miały zapadać zwykłą większością głosów.

Kadencja Sejmu trwała 2 lata, posiedzenia zwoływane były w razie potrzeby, co 25 lat miano zwoływać Sejm w celu "poprawy konstytucji".

Władzę wykonawczą przyznano królowi wraz z Radą tzw. Strażą Praw, złożoną z prymasa i 5 ministrów: policji, pieczęci (spraw wewnętrznych), interesów zagranicznych, wojny i skarbu, mianowanych przez króla. Ministrowie odpowiadali przed Sejmem za podpisane przez siebie akty. Król był przewodniczącym Straży, miał prawo nominacji biskupów, senatorów, ministrów, urzędników i oficerów, w razie wojny sprawował naczelne dowództwo nad wojskiem.

Zniesiono wolną elekcję; po śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego tron miał być dziedziczny, tylko w razie wymarcia rodziny królewskiej szlachta miała wybierać nową dynastię.

Konstytucja zapowiadała reorganizację sądownictwa, przewidując stworzenie stale urzędujących sądów ziemskich i miejskich oraz sprawujących nad nimi nadzór w drugiej instancji Trybunału Koronnego i sądów asesorskich.

Konstytucja weszła w życie 5 maja 1791 r. po wpisaniu jej do akt grodzkich. Została obalona przez Konfederację Targowicką (zawiązaną przez przywódców obozu magnackiego w celu przywrócenia poprzedniego ustroju Rzeczpospolitej i pod hasłami obrony zagrożonej wolności przeciwko reformom Konstytucji 3 Maja) popieraną przez Rosję, której wojska wkroczyły wiosną 1972 r. do Polski.

Dzień 3 maja został uznany Świętem Konstytucji 3 Maja już 5 maja 1791 r. Jego obchodzenie zostało zakazane podczas rozbiorów. Po odzyskaniu niepodległości rocznica uchwalenia Konstytucji 3 Maja została uznana świętem narodowym. Jej świętowania zabronili hitlerowcy i sowieci w czasie II wojny światowej. Po zakończeniu wojny obchodzono je do 1946, kiedy to miało miejsce wiele demonstracji studenckich. Od tego momentu władze komunistyczne zakazały jego świętowania, a w 1951 r. święto zostało oficjalnie zniesione. W 1990 r. przywrócono je do kalendarza świąt państwowych.